به گزارش وسائل، درس گفتار «اسلام و آسیب‌های اجتماعی» با تدریس حجت الاسلام رضا غلامی، رئیس مرکز پژوهش‌های علوم انسانی اسلامی صدرا، از نیمه اردیبهشت ماه تا پایان شهریورماه در ۱۲جلسه در پژوهشکده مطالعات اسلامی آسیب های اجتماعی دانشگاه شاهد برگزار می‌شود. در ادامه، گزارش هفتمین درس گفتار با موضوع «اعتیاد به مواد مخدر و نحوه مواجهه با آن» آمده است:
خلاصه جلسه قبل:
حجت الاسلام رضا غلامی در جلسه گذشته گفت: بحث بر سر نقش کلیدی قانون و تربیت اجتماعی در مواجهه با آسیب های اجتماعی بود. به این منظور ابتدا وارد موضوع قانون شدیم و پس از تبیین مفهوم، مؤلفه ها و جایگاه قانون، به مختصات قانون خوب و کارآمد پرداختیم. حرف اصلی درباره قانون، این بود که قانون خوب می تواند از شکل گیری آسیب های اجتماعی جلوگیری کند و در صورت بروز آسیب، امکان مقابله مؤثر با آن را فراهم کند. از سوی دیگر، قانون بد و ناکارآمد، خودش تولید آسیب می کند و تا قانون تغییر نکند، مشکل برطرف نمی شود.
در بخش بعدی وارد موضوع تربیت اجتماعی شدیم و ابتدا درباره معنا و مبنای تربیت اجتماعی به نکات و اصول متعددی اشاره کردیم. در ادامه نقش و سهم تربیت اجتماعی را در عینیت بخشی به قانون توضیح دادیم و این گونه نتیجه گرفتیم که اگر به تربیت اجتماعی بهاء لازم داده شود و مهم تر از آن، تفکر و دستگاه تربیتی مناسبی در جامعه وجود داشته باشد، از بوجود آمدن خیلی از آسیب های اجتماعی جلوگیری خواهد شد. در واقع، خیلی از آسیب های اجتماعی در جامعه ما، مولود فقدان سرمایه گذاری مناسب در زمینه تربیت اجتماعی و البته بی بهره بودن جامعه از یک اندیشه و دستگاه تربیتی کارآمد است چیزی که در سال های گذشته آثار منفی آن را به وضوح دیده ایم.
یکی از معضلاتی که دنیا در سال های اخیر با آن روبروست، کاهش سن اعتیاد و همچنین شیوع اعتیاد به مواد مخدر در بین زنان است که می تواند بنیان خانواده را خراب تر از این بکند.
توصیف وضعیت اعتیاد در ایران
همان طور که جلسه پیش خدمتتان اشاره کردم، پس از مباحث مبنایی ای که در شش جلسه گذشته بیان شد، بنا داریم در ادامه و از باب نمونه، وارد چند آسیب اجتماعی مهم بشویم؛ به این ترتیب، موضوع این جلسه «اعتیاد به مواد مخدر و نحوه مواجهه با آن» می باشد. قبل از ورود به مباحث اصلی، لازم است از باب مقدمه به چند نکته درباره وضعیت اعتیاد به مواد مخدر در ایران اشاره کنم:
۱- بر اساس مطالعات میدانیِ دستگاه های مسئول، در حال حاضر جمعیت معتادان ایران حدود ۳ میلیون نفر تخمین زده می شود که البته در کنار معتادان مستمر، حدود ۵/۱ میلیون نفر هم کسانی هستند که به صورت تفریحی و غیر مستمر موارد مخدر را استعمال می کنند و هنوز معتاد نشده اند. اگر بر اساس آخرین سرشماری، جمعیت ایران را ۸۱ میلیون نفر در نظر بگیریم، صرف نظر از اینکه سن اعتیاد در ایران بالای ۱۵ سال می باشد، باز هم ۳ میلیون نفر معتاد در ایران رقم کمی نیست و نمی توان به راحتی از کنار آن گذشت.
۲- واقعیت این است که اعتیاد منشأ بسیاری از آسیب های اجتماعی است. به بیان دیگر، شما در بحران های خانوادگی، در مفاسد اخلاقی، در سرقت و سایر موارد، ردّ پای اعتیاد را مشاهده می کنید. از طرف دیگر، هر یک از معتادان در ایران، پدر، مادر، همسر، فرزندان و بستگان نزدیک خود را با آثار و پیامدهای منفی و تلخ اعتیاد خود درگیر می کنند به طوری که اغراق نیست اگر بگوییم هر معتاد حداقل ۱۵ نفر از جمعیت جامعه را تحت تأثیر مستقیم قرار می دهد و در اینصورت هم اکنون بیش از نیمی از جمعیت کشور درگیر معضل اعتیاد هستند و کم و بیش از آن رنج می برند. اگر به آمارهای زندانیان کشور نیز دقت نمایید، تایید خواهید کرد که زندانیان مرتبط با قاچاق و عرضه مواد مخدر صدر نشین هستند و این موضوع نشان دهنده درگیری جدی کشور با موضوع مواد مخدر است.
۳- درباره آثار و پیامدهای اعتیاد فراوان صحبت شده است. بحث بر سر این است که معتاد نه فقط خود و نزدیکانش را دچار رنج و گرفتاری می کند بلکه مشکلات مهمی را برای کل جامعه خلق می کند. برای نمونه، پرخاشگری و نزاع و درگیری، سرقت های خُرد، تکدّی گری، طلاق، فساد و فحشا و انتقال بعضی بیماری های مسری مانند ایدز یا مشارکت در فعالیت باندهای تبهکاری از آثار اجتماعی اعتیاد محسوب می شود. آنچه مسلم است، امروز جامعه ایران با یک خسارت چند هزار میلیارد تومانی از قبل اعتیاد روبروست که بخش عمده این خسارت به سیستم اجتماعی و دولت وارد می شود.
۴- روش است که گرفتاری در این زمینه از پیش از انقلاب آغاز شده و بعضی بررسی ها نشان می دهد که جمعیت معتادان پیش از انقلاب بر حسب جمعیت به مراتب بالاتر از الآن بوده است. از سوی دیگر، مسأله اعتیاد یک مسأله جهانی است و خیلی از کشورها به ویژه کشورهای اروپایی با اعتیاد به مثابه یک چالش اجتماعی روبرو هستند. طبق آمارهای جهانی، در سال ۲۰۱۵ میلادی، جمعیت مصرف کننده مواد مخدر در جهان به ۲۵۵ میلیون نفر رسیده که نسبت به ۱۰ سال قبل از آن، ۲۳ درصد رشد داشته است.
۵- در حال حاضر، بر اساس بررسی دستگاه های مسئول، قاچاق مواد مخدر در جهان حدود ۱۶۰۰ میلیارد دلار گردش مالی دارد و به دلیل جذابیت اقتصادی بسیار زیاد، انرژی قسم عمده ای از تبهکاران جهان یعنی حدود ۱ میلیون نفر را در قالب تشکیل شبکه های مافیایی پیچیده به خود اختصاص داده است. از طرف دیگر، در سال های اخیر، ظهور فناوری های اطلاعاتی- ارتباطاتی و فضای مجازی، زمینه عرضه و تهیه مواد مخدر را به مراتب سهل تر و ارزان تر از قبل کرده است.
۶- یکی از معضلاتی که دنیا در سال های اخیر با آن روبروست، کاهش سن اعتیاد و همچنین شیوع اعتیاد به مواد مخدر در بین زنان است که می تواند بنیان خانواده را خراب تر از این بکند. حتی شما شنیده اید که مادران معتاد، نوزادان معتاد متولد می کنند که تا مدت ها پس از تولد باید از بدن آن نوزاد سم زدایی شود. از طرف دیگر، صنعتی شدن مواد مخدر و ظهور روان گردان ها نیز در شرایط فعلی موضوع اعتیاد را بغرنج کرده است بطوریکه بر اساس گزارش مراکز تحقیقاتی، در حال حاضر بیش از ۷۰۰ نوع مواد مخدر و روان گردان در جهان وجود دارد که نه تنها اثر بعضی از این مواد نسبت به مواد مخدر سنتی مانند تریاک چند ده برابر است بلکه مصرف آن تبعات بسیار خطرناک تری ( مانند جنون های آنی و شکل گیری جنابت های وحشتناک ) برای جامعه دارد. تازه این، جدای از این واقعیت است که مواد مخدر صنعتی جان معتادان را هم زودتر از آنچه تصور می شود می گیرد که جزئیات آن در منابع علمی ذکر شده است.
۷- در ارتباط با ایران، نباید فراموش کرد که عمده ترین کشتگاه مواد مخدر در جهان، افغانستان در همسایگی ایران است که امروز با افتتاح باب تغییرات ژنتیکی در حوزه کشاورزی، بالاترین کشت تریاک نسبت به گذشته را به خود اختصاص داده است و مهم تر اینکه یکی از بهترین مسیرها برای ترانزیت مواد مخدر از افغانساتان به نقاط عالم مسیر ایران است. با این وصف، جامعه ایران جدای از گرفتاری های درونی خود درباره اعتیاد، با یک معضل منحصربفرد به نام افغانستان روبروست که طبعاً مسأله مواد مخدر برای ایران را به مراتب مخاطره آمیز تر کرده است.
۸- با وجود سرمایه گذاری‌های رو به رشد کشورهای گوناگون برای مقابله فرهنگی با اعتیاد، هنوز نگرش عمومی بخشی از مردم دنیا از جمله مردم ایران نسبت به اعتیاد چندان که انتظار می رود منفی نیست بطوریکه در یکی از مطالعات میدانی اخیر، مشاهده کردم که ۲۷ درصد از پاسخ گویان اظهار داشته اند که نگرش آنها نسبت به مواد مخدر مثبت یا بینابین است که اگر این مطالعه به درستی انجام شده باشد و ۲۷ درصد رقم صحیحی باشد، حقیقتاً باید نگران شد. به هر حال، عرض من این است که نگرش مردم به مواد مخدر در مقابله با آن نقش تعیین کننده ای دارد.
عناصر تشدید کننده وضع اعتیاد در ایران
دقت داشته باشید که مطالبی که تا الآن عرض کردم، وضع ایران در ارتباط با آمار اعتیاد را توجیه نمی کند. من معتقدم هر چند باید در تحلیل پدیده های اجتماعی واقع بین بود لکن ایران را نباید با کشورهای دیگر مقایسه کرد. به هر حال، در شرایطی جامعه ایران ۳ میلیون معتاد را در خود جا داده است که پس از پیروزی انقلاب، بیشتر از هر کشوری برای مقابله با مواد مخدر هزینه کرده است لکن باید دید چرا این هزینه ها نتیجه قابل قبولی نداشته است؟ سیاست های غلط توسعه اقتصادی، سیاست زده شدن مدیریت اجتماعی، دایه دلسوزتر از مادر شدن غربزده ها و ارائه نسخه های غلط یا ضعف مدیریتی، همه در نتیجه بخش نبودن اقدامات کشور در برابر اعتیاد مؤثر بوده اند.
مفهوم و قوه محرکه اعتیاد
از نکات مقدماتی که عبور کنیم، اولین بحث ما در این جلسه، پاسخگویی به این سئوال است که اعتیاد چیست و چه عواملی موجب شکل گیری اعتیاد به مواد مخدر می شود؟
در یک بیان کلی، وابسته شدن فرد به یک رفتار خاص در اثر تکرار آن رفتار، اعتیاد نامیده می شود. هر اعتیادی یک قوه محرکه ( علت محدثه و مُبقیه ) دارد که در ساده ترین بیان، قوه محرکه در همه نوع اعتیادی، رغبت درونی و احساس خوشایند فزاینده نسبت به آن رفتار تلقی می شود. در اعتیاد به مواد مخدر، یک اتفاق علی حده می افتاد و آن، شکل گیری فعل و انفعالات شیمیایی در جسم انسان خصوصاً دستگاه عصبی در اثر استعمال مکرر مواد مخدر است که از آن به اعتیاد شیمیایی ( در برابر اعتیاد فرایندی ) تعبیر می شود. در واقع، اعتیاد به مواد مخدر، یعنی وابستگی روحی و جسمی فرد به موادی که استعمال آن نوعی سرخوشی، نئشگی، کاهش هوشیاری و دردهای روحی و نیز کاهش دردهای جسمی را به دنبال دارد.
مهم ترین عامل گرایش افراد به مواد مخدر، تخریب روحی و روانی جدی، افسردگی، یأس، پوچ انگاری و به تبع آن، اضطراب شدید است
عوامل اصلی در شکل گیری اعتیاد
در اینکه چه عواملی موجب شکل گیری اعتیاد به مواد مخدر می شود، مطالعات فراوانی انجام شده که من در ادامه و با ملاحظه برداشت کلانی که از موضع اسلام در زمینه مسکرات و تخدیرات دارم، به اصلی ترین آنها به ترتیب اهمیت اشاره می کنم :
یک. اختلالات روحی و روانی
مهم ترین عامل گرایش افراد به مواد مخدر، تخریب روحی و روانی جدی، افسردگی، یأس، پوچ انگاری و به تبع آن، اضطراب شدید است. سئوال اصلی این است که چرا فرد در این سطح دچار اختلالات روحی و روانی می شود؟ در پاسخ عرض می کنم، هر عنصری که زندگی طبیعی فرد را مختل کند و فرد را از حقیقت و گوهر وجودی خود و نیز مسیر سعادت و خوشبختی دور کند، می تواند عامل اختلالات روحی و روانی شدید قلمداد شود. برای نمونه : بیکاری، فقر و تنگدستی؛ احساس فقر و درماندگی ( کاذب یا واقعی )، بی ایمانی و شک زدگی، نقض عضو، مرگ عزیزان، تأخیر یا شکست در ازدواج یا ایجاد اشکال در روابط زناشویی، اختلاف و درگیری با اعضاء خانواده و همچنین معضلات و شکست های کاری، از مواردی هستند که در عصر ما رواج بیشتری دارند.
البته بحث ایمان از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است چنانچه اگر ایمان وجود داشته باشد، می تواند بسیاری از عناصر اخلال کننده را مهار کند، و اگر ایمان نباشد یا ضعیف باشد، هیچ عنصری قادر نیست جای خالی آن را پر کند و لذا در بهترین شرایط مادی، فرد بی ایمان از بی معنایی و پوچی و عدم اتصال به منبع حیات و کمال رنج می کشد و به سمت استعمال مواد مخدر حرکت می کند. استعمال مواد مخدر، کاری می کند که فرد از حقایق دور شود و دچار خودفراموشی شود تا بلکه قدری از رنج او کاهش یابد.
دو. تفریح و لذت جویی
برای بخش مهمی از معتادان مواد مخدر، انگیزه اصلی از استعمال این مواد لذت نشئگی است. لذتی که به بخشی از فضای تفریحی آنها به صورت فردی یا جمعی تبدیل می شود. با این ملاحظه، نباید ریشه اعتیاد را صرفاً در فقر و فلاکت اقتصادی، شکل گیری بحران های خانوادگی و یا اختلالات روحی ناشی از سایر عوامل جستجو کرد چراکه بعضی معتادان جزو قشر مرفه و بی درد جامعه هستند که با انگیزه کسب لذت به سمت استعمال مواد مخدر رفته و تدریجاً معتاد شده اند.
سه. حل مشکلات مقاربت جنسی
مقاربت جنسی بخش لاینفکی از حیات طبیعی و حیوانی انسان به شمار می رود و بعضی به دلایل تربیتی یا جسمی (اعم از عصبی و غیره) قادر به ارضاء سازی خود در این زمینه نیستند. در این بین، مواد مخدر به دلیل اثراتی که (کاذب یا واقعی) در بهبود روابط جنسی دارد مورد استعمال قرار می گیرد. از نظر متخصصین، افزایش توانایی و تمایلات جنسی در اثر استعمال مواد مخدر یک باور غلط محسوب می شود و در خیلی از موارد، استعمال مواد مخدر می تواند به مشکلات فرد در این زمینه دامن بزند.
چهار. تسکین دردهای جسمی
یکی از عوامل اعتیاد به مواد مخدر، تسکین دردهای مزمن و رنج آوری است که تحمل آن برای فرد از طرق رایج امکان پذیر نیست. البته در بعضی افراد، دوری از درد به بهانه ای برای مراجعه به مواد مخدر تبدیل می شود در این موارد، درد از طرق دیگر قابل مهار است لکن فرد ترجیح می دهد از این بهانه برای استعمال مواد مخدر و سرخوشی استفاده کند. هر چند امروز از مواد مخدر در بعضی داروهای تسکین بخش استفاده می شود ( و بعضی از این داروها نیز اعتیاد آور است ) لکن خیلی از پزشکان معتقدند که استعمال مواد مخدر به قصد کاهش درد، علاوه بر ایجاد اختلالات رفتاری، فرد را دچار صدمات جسمی جدید می کند.
پنج. ماجراجویی و خودنمایی میان دوستان
بعضی از معتادان مواد مخدر را کسانی تشکیل می دهند که برای اولین بار با انگیزه کنجکاوی و کسب یک تجربه جدید یا ماجراجویی مواد مخدر را استعمال نموده اند. اگر به عوامل اعتیاد دقت بیشتری داشته باشیم، وابستگی به دوستان و دعوت های دوستانه، یکرنگی در هم نشینی ها، و به طور کل خودنمایی و جلب توجه میان دوستان از جمله عوامل مهم در کشیده شدن پای افراد به میدان اعتیاد محسوب می شود که البته بی ارتباط با اختلالات روانی در فرد نیست. به بیان دیگر، اگر فرد با نابسامانی شخصیتی روبرو نباشد، به هر دعوتی جواب مثبت نمی دهد یا از این طریق به دنبال اثبات هویت و شخصیت خود نمی رود.
شش. احساس موفقیت در فعالیت های هنری و ادبی یا مطالعاتی
یکی دیگر از عوامل شکل گیری اعتیاد، رجوع به مواد مخدر برای ایجاد شرایط مناسب روانی به منظور فعالیت های هنری و ادبی است که از گذشته در بین برخی شایع بوده است. در واقع، برخی از هنرمندان تصور می کنند استعمال مواد مخدر ظرفیت های آنها برای نوآوری های هنری را افزایش می دهد. از طرف دیگر، افزایش توانایی مغز در فرایند یادگیری و یا حفظ انبوهی از اطلاعات نیز یکی دیگر از عوامل برای استعمال مواد مخدر یا قرص های روان گردان است که بعضی دانش آموزان برای موفقیت در کنکور آن را تجربه می کنند. امروز در اینکه استعمال مواد مخدر چقدر در نوآوری های هنری و ادبی و یا افزایش توانایی های مغز در یادگیری مؤثر است تردیدهای جدی وجود دارد.
خُب همان طور که مشاهده می کنید، از نظر بنده، مسأله اصلی در شکل گیری اعتیاد به مواد مخدر، اختلالات روحی و روانی است با این وجود، به سایرعوامل نیز نمی توان بی توجه بود. البته ممکن است بعضی کارشناسان، عوامل دیگری را نیز در شکل گیری اعتیاد مطرح کنند اما به نظر می رسد عوامل اصلی اعتیاد را می توان در ذیل شش عاملی که برشمردیم جا داد.
انگیزه اصلی کسانی که مجرم بودن معتادان را نفی می کنند، فراری دادن آنها از مجازات های اجتماعی است این در حالی است که اگر مجازات معتاد حذف شود، یکی از عوامل مهم در پیشگیری از اعتیاد نیز حذف شده است./422/ آ/ مهر
تهیه و تنظیم : محرم آتش افروز